نشست "بررسی فقهی تخیل وانمودی در رسانه های نوین" در روز چهارشنبه 9 اسفند 1402 در مرکز فقهی ائمه اطهار (ع) برگزار شد.
این نشست با ارائه حجت الاسلام و المسلمین دکتر علی نهاوندی و حجت الاسلام و المسلمین دکتر مهدی داودآبادی و با دبیری حجت الاسلام نواب حضرتی و با حضور جمعی از اساتید و فرهیختگان حوزه و دانشگاه برگزار گردید.
مطالب مطروحه توسط حجت الاسلام و المسلمین دکتر مهدی داودآبادی
ایشان ابتدا درباره ماهیت و انواع تخیل گفت:
در زبان عربی به معنای تصور تصویر شیئ در نفس است، یا تصور صور ذهنی که برآمده از خیال و پندار است. قوه خیال با تصرفی خاص در صوری که در ذهن است، صور جدیدی را ایجاد میکند. که به این کار، تخیل می گویند. در علم فلسفه هم مباحثی در این جا مطرح شده است.
انواع تخیل
اول) تخیل بازنمودی: در این تخیل ذهن انسان مانند آینه عمل می کند که منعکس کننده امور است آنچنان که هستند. و هرچه که این تصویرها با واقعیت خودشان شبیه تر باشند، هنرمندانه تر هستند.
دوم) تخیل بازآفرین: یعنی ذهن انسان، با توجه به آن تصویرهایی که از محسوسات در خود دارد، تصویرهای جدیدی می سازد.
سوم) تخیل خلاق: تخیل غیر شبیه ساز است که چون دارای جهش بوده، ارزش هنری دارد. هنرمند، تصورات و ایده ها را به گونه ای با هم ترکیب می کند که محصول تازه ای ایجاد می شود.
چهارم) تخیل وانمودی: یک نوع تجربه ادراکی ذهن هنرمند یا مخاطب از طریق صور خیال که دریافت میکند، وانمود می کند که آنچه ادراک کرده، وجود دارد. این تخیل یک ارتباط مستقیم با باور دارد. میتوان گفت این تخیل زمانی رخ می دهد که ما با نوعی انگاشت و فرض سروکار داریم. مثلا اگر کارلو کلودی بینی پینوکیو را پنج اینچ فرض می کند، تجسم چینن صحنه از راه تخیل باعث می‌شود که ما تصور کنیم چنین چیزی وجود دارد.
این چهار نوع تخیل، حالتهای مختلف ذهن در مواجهه با تصورات است که لازم بود بازشناسی شود.
سپس ایشان در بخش دیگری از سخنان خود با پرسش این سوال که آیا تخیل میتواند به عنوان یک فعل جوانحی، معروض حکم فقهی قرار بگیرد یا خیر؟ افزود:
ما یقینا باید تخیل را که یک فعل جوانحی است به عنوان معروض و موضوع حکم فقهی بدانیم. به همین خاطر لازم است که دایره موضوع فقه را گسترده تر بدانیم و علاوه بر افعال جوارحی، افعال جوانحی را نیز زیرمجموعه آن قرار دهیم. با توجه به ضیق وقت همه ادله را نمی توان بیان کرد.
اما به طور خلاصه در نظر فقها مشاهده می‌شود که تخیل توانسته که موضوع حکم شرعی قرار بگیرد. مثلا در مورد شعر که از امور تخیلی است، فرموده اند از آن جهت که می تواند در نفس انبساط یا انقباض ایجاد کند، دارای حکم است. یا علامه حلی در مورد سحر فرموده لا حقیقه له انما هو تخیلا. و همین سحر، موضوع حکم قرار داده شده است. همچنین در مورد نماز فرموده اند که صرف تخیل کلمات، کفایت نمی کند. در مورد روزه هم فرموده اند که تخیل صحنه ای جنسی اگر منجر به التذاذ و... شود، موجب بطلان روزه می شود.
بیانات ارائه شده توسط حجت الاسلام و المسلمین دکتر علی نهاوندی
ایشان ابتدا به عنوان مفهوم شناسی به تبیین معنای تخیل وانمودی پرداخته و گفتند: این عبارت گرته برداری از قالب نظریه واقعیت وانمودی، یا بازی وانمودی نوعی فرض انگاری و دنیای ساختگی است که با عالم خارج متفاوت است. عنصر اصلی در آن تخیل است که قوه باطنی است که تصورات جزئی و صور جزئی ذخیره شده توسط خیال را تجزیه و ترکیب میکند و به عنوان نیروی مولد صورت جدیدی می آفریند. در حقیقت تخیل وانمودی، تجربه ادراکی است که در صقع نفس انسان حاصل شده و به صورت آفرینش هنری و تخیل ذهنی در قالب های مختلف ظهور و بروز دارد.
تفاوت رسانه نوین و رسانه سنتی
ظهور فناوری اینترنت امکانات رسانه‌هایی نظیر رادیو، فیلم و تلویزیون را گرد هم آورده است. اینترنت به‌واسطه چند امکان، از محدودیت‌های رسانه‌های چاپ و مدل‌های تولید برنامه‌های صوتی و تصویری عبور کرده است. این امکانات را میتوان تفاوت عمده رسانه نوین با رسانه‌های سنتی دانست:
۱. قابلیت مکالمه و تعامل چندنفره؛
۲. قابلیت دریافت هم‌زمان، تغییر و پخش چندباره موضوعات؛
۳. فراتر بردن ارتباط از سطح ملی و از محدود به مدرنیته؛
۴. فراهم کردن ارتباط جهانی؛
۵. واردکردن مفاهیم مدرن و پسامدرن در ابزاری شبکه‌ای
سوال کلیدی و دال مرکزی:.
- آیا تخیل وانمودی فعلی از افعال انسان است؟ اگر به عنوان افعال باطنی و جوانحی باشد مشمول احکام الزامی می‌شوند یا نه؟ به عبارت دقیق‌تر افعال جوانحی و قلبی «بماهی هی» با قطع‌نظر از اینکه در عمل ظهور پیدا کند یا نه، مشمول احکام الزامی می‌شوند و متعلق حکم شرعی قرار می گیرد؟ آیا فعالیت ذهنی و مفروضات انسان و نیز تخیلات انسان، موضوع حکم شرعی است؟
ادعا:
- موضوع فقه، رفتار مکلفین است و از این حیث بین رفتارهای صدوری، قیامی، جوارحی و جوانحی تفاوتی نیست؛ البته مشروط به اینکه دارای شرایط عامه تکلیف باشند. بنابر این افعال جوانحی مانند افعال جوارحی فعل مکلف است و موضوع و متعلق حکم فقهی قرار می‌گیرد.
- از این رو قدمای از فقها تصریح نکرده‌اند که اعمال قلبی و جوانحی از فقه خارج است.
- محط بحث و محل نزاع:
اوصاف و افعال جوانحی که اختیاری باشد ولو به اختیاریت مقدمات. اگر خارج از اختیار بود، حکم به آن تعلق پیدا نمی‌کند یا بخاطر آنکه ملاکات تعلق حکم را ندارد، یا حکم در آن فعلیت پیدا نمی‌کند، یا حکم تنجز پیدا نمی‌کند.
سپس ایشان به بررسی آرا فقها و بر شمردن ادله موافقین و مخالفین در این زمینه پرداختند که فهرست وار بدان‌ها اشاره می‌شود
الف/ افعال جوانحی اختیاری مطلقا متعلق احکام الزامی می‌شوند
ب/ افعال قلبی و جوانحی اختیاری متعلق احکام الزامی می‌شوند به یکی از صور زیر:
1- حکم به صورت مستقیم روی فعل جوانحی برود
2- حکم روی مقدمات برود
ادله قائلین به اینکه افعال جوانحی متعلق احکام الزامی نمی‌شوند
ادعا: همه ادله‌ای که می‌گوید افعال جوانحی حرام است منظور آثار و مبرزات آن است.
شواهد و مؤیداتی داریم که به‌تنهایی یا با تجمیع آنها در ظهورات که بر افعال قلبی حکم الزامی کرده را باید تصرف کرد و اصل را بر این گذاشت که امور قلبیه و افعال جوانحی مشمول حکم الزام نیست.
ادله قائلین :افعال جوانحی متعلق احکام الزامی می‌شوند
این ادله به آیات و روایاتی استشهاد میکند که حکمی الزامی یا ترجیحی در مورد افعال قلبی و درونی بیان کرده است
قاعده مصرحی هم و جود ندارد که بگوید افعال جوانحی مشمول احکام تکلیفی نمی‌شود.
سپس مدیر گروه فقه ارتباطات، هنر و رسانه مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در بخش میراث فقهی به بیان اقوال و کلمات علما پرداختند.
دکتر علی نهاوندی در پایان این نکته را متذکر شدند که:
تخیل می تواند مرز مجاز و غیر مجاز داشته باشد. در موضوع توریه در ابواب فقهی جایی است که مخاطب به واسطه کلام ، مطلب غیر واقع را در ذهن مخاطب شکل می دهد به گونه ای که مخاطب تلقی به واقعیت می کند.
اگر انتقال و انعکاس این مطلب فرهنگ وثاقت جامعه و نظم اجتماعی که بر اساس اعتماد بنیاد نهاده شده درهم شکند و اطمینان عمومی را خدشه دار نماید و در اعمال یا اعلام خلاف واقع در مخیله مخاطب تسبیب رفتار خارج از معیارهای شریعت را به همراه داشته باشد مورد نهی قطعی شارع است و به همین دلیل تخیل دلالت که به ثبوت دلالت و باور قلبی درآید حرام است و ادله منهیه کذب شامل آن می شود.
