گزارش جامع عملکرد گروه فقه قرآن و حدیث

مرکز فقهی ائمه اطهار: یکی از بزرگترین و گسترده ترین نهادهای آموزشی و پژوهشی حوزه علمیه قم است که با دارا بودن شعبه های متعدد در کشورهای جهان به عنوان یک نهاد علمی بین المللی، جایگاهی ویژه در حوزه پژوهش‌های تخصصی با رویکرد بومی سازی دارد و براساس قرآن، سنت و مکتب اهل بیت رسالت خویش را در گستره جهانی انجام می دهد. تأسیس واحدهای پژوهشی به موازات واحدهای آموزشی یکی از سیاستهای کلان این مرکز است که هسته اصلی فعالیت های تخصصی در حوزه علوم انسانی برعهده گروه های پژوهشی می باشد این مرکز با هدف توسعه و بالندگی فقه راستین تشیع و پاسخگویی به نیازهای فقهی زمان، در سال 1376 در شهر مقد س قم و به  همت مرجع عالی قدر مرحوم حضرت آیت اللّٰه العظمی فاضل لنکرانی تأسیس شد. مع ظم له در زمان حیات خود به جهت سنگینی بار مرجعیت، ریاست مرکز را به فرزند شایسته، مدیر و مدبر خود حضرت آیت اللّٰه حاج شیخ محمد جواد فاضل لنکرانی(دامت افاضاته) که از اساتید بنام دروس خارج حوزه علمیه قم هستند، واگذار نمودند و در وصیت خود نیز بر ادامه فعالیتهای مرکز فقهی تحت اشراف معظم له تأکید فرموده اند.

فقه القرآن زیر مجموعه دانش فقه قلمداد می گردد که به مهمترین منبع آن یعنی قرآن پرداخته است. مراد از فقه القرآن انجام فرایند استنباط در آیاتی است که شامل یک یا چند  قاعده یا مسأله فقهی بوده، و حکم یا حقی متعلق به انسان و افعال او به صورت صریح یا ضمنی در آن ذکر شده باشد. هر چند هدف و پیام اصلی آیه مطلبی غیر از موضوع فقهی و سیاقش به جز سیاق بیان احکام باشد.

این گروه در دو  ساحت کلان مباحث نظری و پرداختن عملی به آیات متضمن احکام بر محور تعریف پیش گفته است. در ساحت نظری به مباحثی مانندی توسعه پذیری و تحریف ناپذیری و.. می پردازد. و به روش های نوین کشف احکام از آیات می پردازد.

و در ساحت دوم گروهی مرجع که با یک نگاه تخصصی در دو حوزه قرآن و فقه نقش معاضد و همکار دیگر گروه ها را ایفا می کند. پرداختن عملی  به قرآن در حوزه های مختلفی که قرآن در آنها ورود داشته است زمینه را برای کار بین گروهی فراهم می کند مثل آیات فقه سیاسی و فقه اقتصادی و..

مرکز فقهی ائمه اطهار: اهتمام ویژه‌ای به مباحث فقهی و قرآنی دارد و تاکنون فعالیت‌های ارزشمندی در این مجموعه صورت پذیرفته است. به دلیل این اهتمام و به دستور ریاست محترم مجموعه حضرت آیت‌اللّٰه فاضل (زید عزه) گروه «فقه قرآن و حدیث» شروع به کار کرده است. جناب حجت الاسلام و المسلمین دکتر قمر زاده مدیریت علمی گروه و حجت الاسلام و المسلمین حسین شم آبادی(تا پایان سال1402) و حجت الاسلام و المسلمین محمدرضا عباسلو دبیری گروه را بر عهده دارند. همچنین تعدادی از پژوهشگران از جمله حجج اسلام آقایان: قرائتی، موسوی، سجادی، غروی، خانی، موسوی، حیاتی و حسینی از همگاران علمی گروه می باشند؛ و هچنین از ابتدای سال 1403 با تشکیل کارگروه حدیث و رجال با مدیریت فاضل گرامی ایمان ابراهیمی دستگردی به فعالیت خود مشغول می باشد.

این گروه از تابستان 99کار خود را شروع کرده و رسالت اصلی خود را،  اثبات مرجعیت قرآن در حوزه‌های مختلف فقهی قلمداد می کند. نتیجه تحقیقات گروه می تواند کارکرد قرآن را در رشته های مختلف فقهی بهبود بخشیده و زمینه پژوهش های جدید را فراهم سازد.

اولویت علمی تحقیقاتی گروه پژوهشی فقه قرآن و حدیث در حال حاضر در حوزه توسعه پذیری آیات الاحکام و خلق آثار که آیات الاحکام را در موضوعات جدید رهنمون سازد. ضمن اینکه گروه فقه قرآن و حدیث از پژوهش های نوین مطالعات قرآنی که با قوه اجتهادی و فهم فقاهتی به مسائل نو قرآن پرداخته اند نیز غافل نبوده و در زمینه درسنامه کردن آثار فاخر مرکز همچون درسنامه معاد و انتقال آن به جامعه علمی فعالیت دارد. و همچنین در تلاش است با اولویت مباحث فقه القرآن به مباحثی که در حوزه تفسیر عرصه‌ای جدید  و نوین باشد با پشتوانه فقاهتی اصولی توجه ویژه نماید.

گروه فقه ضمن برگزاری نشست های هدفمند توسعه پذیری آیات الاحکام، برگزاری کرسی های ویژه را در دستور کار خود دارد.

گروه فقه قران و حدیث با تمحض چند ساله از مباحث فقه حدیث نیز غفلت نخواهد کرد و در این عرصه نیز تولید آثار را در دستور کار خود دارد. اولویت این گروه تولید آثار و پرورش متخصصان پژوهشگر در این عرصه می‌باشد. و در حال حاضر با انجام چندین پروژه و با به سر انجام رساندن آن اهداف آن را دنبال می‌کند.

ضرورت تشکیل گروه

قرآن سر چشمه علوم از جمله فقه بوده و فقها در طول تاریخ در استنباط مسائل فقهی به این منبع وحیانی استناد می کنند.

1. گسترش علوم و ایجاد مسائل و پرسش های جدید و مستحدثه، نیاز پرداختن به قرآن و روایات را دو چندان می کند.  این امر یکی از عوامل تشکیل گروه فقه قرآن و حدیث در مرکز فقهی ائمه اطهار: می باشد و اعضای این گروه وظیفه خود می دانند در این راستا با تلاش بی وقفه آیات فقهی در گرایش‌های مختلف را جمع آوری کرده و این بانک اطلاعاتی و دایره المعارف فقه القرآنی را در اختیار پژوهشگران فقه القرآن در عرصه های متعدد قرار دهند.

2. گروه فقه قرآن و حدیث نسبت به بقیه گروه ها در مرکز فقهی ائمه اطهار:، نقشی منبعی و تخصصی در بعد قرآنی دارا است، چرا که در این گروه، آیات و روایات مورد نیاز بقیه گروه ها اسطیاد، طبقه بندی، تحلیل و ارائه شده و در اختیار بقیه گروه ها قرار می گیرد و کار را بر پژوهشگران آسانی می‌کند. از این رو اعضای گروه همکاری لازم با بقیه گروه ها را در دستور کار خود قرار داده و هر موضوعی که نیاز باشد آیات و روایات آن را در اختیار قرار خواهند داد.

3. لازم است گروه فقه القرآن نقش مرجعیتی قرآن را در ابعاد مختلف برای دانش فقه به تصویر بکشد و در عرصه های مختلف روشی و گرایشی توجه فقها را به قرآن جلب کند. از این رو مطالعات تخصصی زیادی لازم است در بعد فقه القرآن صورت پذیرد.گروه فقه قرآن و حدیث رسالت خود را اثبات مرجعیت قرآن در حوزه های مختلف می داند.

اهداف و سیاست های گروه

اهدافی که گروه فقه قرآن و حدیث در نظر گرفته است از این قرار است:

1. جذب پژوهشگران نخبه
2. تولید ادبیات تمدن نوین اسلامی
3. کشف نظام مسائل فقه القرآن و حل مسائل آن
4. راه برد عملیاتی سازی مفاهیم قرآنی
5. توسعه پذیری آیات الحکام در فقه های مضاف

سیاست‌ها

گروه برای پیشبرد اهداف خود سیاست هایی را اتخاذ کرده است:

1. انجام پروژه های تحقیقاتی با استفاده از ظرفیت گروه
2. جذب، آموزی و به کار گیری دانش پژوهان مرکز فقهی در امر پژوهش
3. استفاده از ظرفیت اساتید مرکز در ارزیابی طرح های پژوهشی و برگزاری نشست ها و کرسی ها.
4. در نظر گرفتن چشم انداز علمی گروه و حرکت در جهت رسیدن به آن

اهم فعالیت‌ها

آموزشی

1. برگزاری کارگاه پژوهشی «از نگرش تا نگارش» برای پژوهشگران سطح 4 حوزه علمیه خواهران در تهران

2. برگزاری کارگاه نظام مسائل فقهی قرآنی و آموزش نگارش طرحنامه نویسی برای جمعی از پژوهشگران

پژوهشی

گروه در عرصه تولید آثار پژوهشی با توجه به سیاستهای علمی مرکز اقدام به نشر پژوهشهای مختلفی خواهد کرد که رویکردهای مختلفی را دارا می‌باشد که به قرار ذیل است:

1. رویکرد بنیادی: پژوهشهای تولیدی که در عرصه فقه القرآنی بتواند نقشی مرجع و تاثیر گذار برای جامعه علمی به خود بگیرد همچون تولید موسوعه فقه القرآن به عنوان منبعی برای همه گروه های پژوهشی مرکز فقهی ائمه اطهار:.

2. رویکرد درسنامه‌ای: این رویکرد برای آثار فاخر مرکز است که بتواند برای مخاطبین مختلف و سطوح گوناگون آثار ناظر به اقتضای مخاطب بازنشر پیدا کنند. درسنامه آیات معاد و درسنامه آیات فقه پزشکی نمونه هایی از این درسنامه‌ها می باشند.

3. رویکرد حراستی و شبه پژوهی: گروه با عنایت به اهتمام ریاست محترم مرکز و مشی مدافعانه مرحوم آیت‌اللّٰه العظمی فاضل لنکرانی برای اسلام به دنبال آثاری است که بتواند از حریم دین حراست کند. از این رو در هر ماه یک مقاله در رد شبهات در این زمینه در دست اقدام می باشد.

4. رویکرد بینارشته‌ای: با عنایت به اینکه تخصص ها گسترش یافته و علوم به همدیگر در پاره‌ای موارد تنه میزنند ضرورت دارد که برخی آثار به رویکرد بینا رشته‌ای بپردازد. مباحث سیاسی و پزشکی و اقتصادی از جمله آن رشته‌ها و گرایش ها می باشد.

5. رویکرد حمایتی: گروه قرآن از پدیده‌های نو ظهور در عرصه پژوهش در سطوح عالی و تحصیلات تکمیلی نباید غافل باشد لذا حمایت از پایان نامه‌ها و طرح‌های پژوهشی در دستور کار خواهد بود.

6. رویکرد استخراجی و توسعه ای: با عنایت به تولیدات مرکز و آثار علما گروه تلاش دارد که مباحث مطوی قرآنی در آثار فاخر را با رویکردی استخراجی و قرآن بنیان انجام دهد. و عرصه های جدید پژوهشی در آثار آیت اللّٰه العظمی فاضل لنکرانی; را در اختیار پژوهشگران قرار دهد.

نشست‌ها

گروه با توجه به چشم انداز و برنامه پیش رو اقدام به طراحی و برنامه‌ریزی جهت برگزاری سلسله نشست‌های فاخر و علمی نموده است. با توجه به این که مرکز فقهی در بخش تفسیری و مباحث فقهی به صورت تخصصی وارد شده عرصه آموزش و پژوهش شده است، گروه فقه قرآن و حدیث وظیفه خود می‌داند برای پژوهشگران هر دو بخش به صورت تخصصی برنامه‌ریزی داشته و از توانایی‌های هر بخش بهره‌مند شود. و نشست‌های مشترکی با حضور دو بخش تفسیر و فقه و اصول برگزار نمايد و این مباحث علمی را در قالب سلسله نشست‌ها به چاپ برساند.

علاوه بر این برگزاری کرسی های علمی نقد و بررسی با توجه به چشم انداز گروه در دستور اقدام می باشد. برگزاری سالانه نشست علمی و کرسی‌های ترویجی و پژوهشی در دستور کار گروه قرار دارد. برنامه‌ریزی جهت برگزاری همایش بین المللی آراء فقه القرآنی آیت اللّٰه العظمی فاضل لنکرانی; در دو سال آینده از اقدامات مهم این گروه می باشد.

تعامل با مراکز و شخصیت‌های مهم فقهی قرآنی

شخصیت‌ها و مجموعه‌های ارزشمند حوزوی و دانشگاهی زیادی در مباحث فقهی قرآنی در حال فعالیت هستند که با ارتباط دو سویه و انجام فعالیت‌های مشترک، می‌شود کارهای مشترک فاخر و ارزشمندی را رقم زد.

مجموعه‌هايی مانند: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، پژوهشکده قرآن و فرهنگ معارف، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، پژوهشگاه قرآن و حدیث دانشگاه آزاد، دانشگاه اوقاف و مدرسه امام کاظم7 و... .

همکاری

گروه فقه قرآن و حدیث، تعامل و همکاری های علمی با دیگر گروه‌های مرکز فقهی ائمه اطهار: را از اولویت های خود می داند و در این مدت جلسات مشترکی با گروه های متعدد را داشته است از جمله:

1. مرکز تخصصی تفسیر ائمه اطهار:؛
2. گروه فقه سیاسی مرکز فقهی مدیر گروه حجت الاسلام و المسلمین دکتر عبد خدایی؛
3. گروه فقه پزشکی مرکز فقهی ائمه اطهار:، مدیر گروه حجت الاسلام و المسلمین دکتر قاسمی؛
4. گروه فقه اجتماعی مرکز فقهی ائمه اطهار:، حجت الاسلام و‌المسلمین آقای ربانی.

فعالیت گروه در فضای مجازی

اطلاع رسانی مباحث علمی یکی از ضرورت‌های عصر حاضر هست:

1. از این رو تعدادی از نخبگان فقه القرآنی و پژوهشگران در ایتا در گروهی به نام (انجمن فقه القرآن) عضو شده و مباحث علمی بین اساتید و پژوهشگران تبادل می‌شود.

2. با پیگیری گروه؛ خبر گزاری ایکنا مباحث علمی گروه، اعم از کرسی و نشست را در خبرگزاری ایکنا اطلاع رسانی و بار گزاری می کند.

چالش‌ها

تلاش علمی فقها و اندیشوران در طول سالیان متمادی در عرصه فقه القرآن بسی ستودنی و قابل تجلیل و تقدیر است با این حال این حوزه علمی با کمبودها و چالش‌هایی همراه است.

1. نبودن رشته آموزشی تخصص حوزوی و دانشگاهی با گرایش فقه القرآن در نظام علمی کشور؛
2. نبودن نظام مسائل جامع فقهی قرآنی در جهت پیشبرد اهداف علمی؛
3. کمبود پژوهشگران متخصص رشته فقه القرآنی در مسائل  مستحدثه.

برنامه­ها

بلند مدت

از اهداف بلند مدت گروه تشکیل پژوهشکده فقه القرآن جهت مرجعیت بخشی به قرآن با مولفه‌های زیل می باشد:

الف) بین المللی (بین المذاهب و بین ادیانی)؛

ب) با رویکرد مرجعیت بخشی به قرآن در دانش فقه؛

ج) مجهز به امکانات سخت افزاری و نرم افزاری؛

د) با عضویت پژوهشگران نخبه با گرایش های تخصصی در زیر شاخه های فقه القرآنی؛

ه) دارای یک یا چند مجله پژوهشی با مجوز رسمی با رویکرد فقهی قرآنی؛

و) تعامل و همکای های علمی با تمام مراکز مرتبط؛

ک) پرداختن به شبهات و پاسخهای علمی و اقناعی.

میان مدت

1. تولید ادبیات فقه القرآن با رویکرد نو در قالب طرحهای پژوهشی و سوق‌دهی رساله‌ها؛

2. تشکیل سلسله نشست های تخصصی در قالب کرسی های ترویجی، مناظرات، نظریه پردازی برای عرصه های نظری و عملی فقه القرآن در عرصه‌های داخلی و بین الملل؛

3. اخذ مجوز مجله فقه القرآن؛

4. تشکیل همایش بین المللی فقه القرآن در قالب کتاب و پایان‌نامه و مقاله، با همکاری کلیه نهادهای مرتبط؛

5. تشکیل انجمن محققان فقه القرآن در قالب فضای مجازی و... ؛

6. پیشگیری از رخنه شبهات نو ظهور در زمینه فقه القرآن؛

7. تعامل با مراکز معتبر در عرصه های فقه القرآن؛

8. تولید درسنامه های آموزشی بر اساس آثار فاخر مرکز؛

9.توجه به شبهات در عرصه مجازی متناسب با رسالت گروه.

کوتاه مدت

1. تولید نظام مسائل فقه القرآن؛

2. تشکیل نشست های بین گروهی و گرایشی و بین مراکزی برای ایجاد گفتمان‌های تخصصی فقه القرآن؛

3. سوق دادن پایان‌نامه‌های سطح 3 و 4 ارشد و دکتری مرکز فقهی و دیگر نهادها به مباحث تخصصی فقه القرآنی؛

4. تصویب و اجرایی‌سازی حداقل 10 طرح پژوهشی در جهت تولید ادبیات فقه القرآن؛

5. پیگیری مقدمات و زیر ساخت‌های همایش بین المللی؛

6. پیگیری اخذ مجوز مجله فقه القرآن؛

7. ایجاد بانک اطلاعاتی آثار فقه القرآنی در سه بخش کتاب، پایان‌نامه و مقاله؛

8. نشر کتاب سلسله نشست‌های تخصصی فقه القرآن در ادامه کتاب‌های نشست‌های قرآنی؛

9. تشکیل کارگاه های تربیت پژوهشگران فقهی قرآنی؛

10. شناخت و رفع شبهات پیرامون مباحث فقه القرآن؛

11. تولید دو درسنامه بر اساس آثار فاخر مرکز.

چشم انداز گروه

آنچه به عنوان چشم انداز گروه پژوهشی فقه قرآن و حدیث در نظر گرفته شده این است که این گروه بتواند در عرصه فقه القرآن نسبت به همه سازمان های حوزوی و دانشگاهی در عرصه فقه القرآن با رویکرد بین المللی، موثرترین و  نو‌اندیشانه ترین آثار را با بن مایه های اجتهادی عرضه نماید و مرجع تمام نهادهای حوزوی و دانشگاهی در این عرصه باشد.