نشست علمی «اصولِ فقه اجتماعی؛ تطبیقات»

نشست علمی «اصولِ فقه اجتماعی؛ تطبیقات»، با ارائه آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست و دبیری علمی حجت الاسلام و المسلمین محمدباقر ربانی، به همت گروه فقه جامعه و فرهنگ، در تاریخ 17/12/1400 در مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار شد.
دبیر علمی ضمن تبریک اعیاد شعبانیه و خیرمقدم به حضار، به کارکرد این نشست‌ علمی پرداخته و فرمودند: اولین کارکرد این نشست تبیین و روشن شدن ابعاد ناشناخته مباحث فقه اجتماعی است. همچنین دومین کارکرد آن طرح موضوعات و مسائل جدید جهت پروژه های علمی است.
آیت الله علیدوست، در ابتدای مباحث خود، به دو مقدمه مهم در شیوه مواجهه با مسائل علمی پرداختند.
ایشان ضمن بیان اهمیت مراجعه به نظرات و افکار اندیشمندان در مباحث علمی به جایگاه تراث فقهی در ارائه نظرات فقهی اشاره کردند. همچنین ایشان به روایتی دیگر از امیرالمومنین که فرمودند: اتَّهِمُوا عُقُولَكُمْ‏ فَإِنَّهُ مِنَ الثِّقَةِ بِهَا يَكُونُ الْخَطَأُ (تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص: 56) استناد کردند. {به خردهايتان خوش بين نباشيد؛ زيرا خطا، ناشى از اعتماد كردن به آنهاست.}
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ضمن توجه به اهمیت برخورد عالمانه با نصوص دینی به روایتی از امیرالمومنین علیه السلام که فرمودند: اعْقِلُوا الْخَبَرَ إِذَا سَمِعْتُمُوهُ‏ عَقْلَ رِعَايَةٍ لَا عَقْلَ رِوَايَةٍ فَإِنَّ رُوَاةَ الْعِلْمِ كَثِيرٌ وَ رُعَاتَهُ قَلِيل‏(نهج البلاغه حکمت 98)، تمسک کردند. {امیرالمومنین علیه السلام: هنگامى كه خبرى را مى شنويد در آن بينديشيد (و حقيقت محتواى آن را درك نماييد) تا آن را به كار بنديد نه اينكه تفكر فقط براى نقل به ديگران باشد، زيرا راويان علم بسيارند و رعايت كنندگان آن كم‌اند!} ایشان در ادامه افزودند: برای راعی بودن نسبت به تراث باید چهار کار صورت بگیرد. اول: ارتباط با تراث و فهم آن، دوم ترمیم تراث، سوم تکمیل و توسیع تراث و چهارم تاسیس و تولید تراث.
مدرس درس خارج حوزه علمیه قم ضمن پرداختن به اهمیت اصول فقه فرمودند: اصل اول در اصول فقه اجتماعی آن است که نحوه تعامل با ادله فقه اجتماعی متفاوت با تعامل با ادله در فقه فردی است. بر این اساس نحوه اطلاق گیری، اخذ به عموم در مساله اجتماعی نسبت به مساله‌ فردی متفاوت است. ایشان در توضیح این مطلب به مساله حدود اختیارات ولی نسبت به مولی علیه اشاره کرده و فرمودند: عده ای اعتقاد دارند حدود اختیارات ولی نسبت به مولی‌علیه در مصلحت و مصلحت اعلی است، عده ای معتقدند که تنها در حوزه مصلحت است و عده ای معتقدند با توجه به مطلق بودن ادله نباید آن را محدود به مصلحت کنیم.
ایشان در نقد دیدگاه سوم، ضمن بیان اینکه ولایت از امور اجتماعی است، فرمودند: ولایت گاه به معنای سروری است و گاه به معنای مراقبت (عهده داری و حفظ). ولایت خداوند به معنای سروری است. اما در غیر خداوند به معنای مراقبت است. این یعنی اگر دستوری هم از طرف ولی صادر می‌شود باید بر اساس مصلحت باشد. لذا نباید همانند مباحث فقه فردی به صرف عدم وجود نصوص اطلاق گیری کرد.
عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ضمن بیان دومین اصل از اصول فقه اجتماعی فرمودند: جنس مسائل فقه اجتماعی عقلایی است. با توجه به اینکه افراد ادراکاتشان را در قالب الفاظ بیان می کنند، نباید عمده بحث بر سر الفاظ شکل بگیرد، به عبارت دیگر نباید درگیر الفاظ و واژه ها بود. به عنوان مثال به جای بحث بر سر تعاریف مختلف لفظ ظلم در «الظلم قبیح»، باید به کنه آن پی برد.
آیت الله علیدوست در سومین اصل از اصول فقه اجتماعی به اهمیت رویکرد (پارادایم) در فقه اجتماعی و تفاوت آن با قواعد فقهی پرداخته و فرمودند: قاعده فقهی به درون شریعت می رود و با ادله اولی مواجهه دارد. برخلاف رویکرد که از بیرون و ناظر به کل شریعت است. به عنوان مثال آیا می توان از تعبیر يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ (سوره بقره. آیه 185) که بعد از بیان مرخّصات وجوب روزه آمده است، برداشت قاعده‌ نفی عسر کرد؟ به عنوان مثال آیا می‌توان گفت با توجه به اهمیت آزمون کنکور در زندگی آینده افراد، شخصی که در ماه رمضان کنکور دارد از باب این قاعده روزه نگیرد؟ و یا اینکه باید گفت این امور رویکردی هستند که ناظر به مجموعه‌ دین بوده و می خواهند بگویند به طور کلی دین بر اساس آسان گیری است؟
در ادامه جلسه نیز جناب استاد به سوالات حضار پاسخ دادند.