پنجمین نشست گروه اصول فقه با موضوع «مبنای علم عادی نظامی در علم اصول از دیدگاه محقق شاهرودی»

پنجمین نشست گروه اصول فقه با موضوع مبنای علم عادی نظامی در علم اصول از دیدگاه محقق شاهرودی(1301-1394ق) از تلامذه محقق نائینی با ارائه حجت الاسلام و المسلمین محمد حسین عبدی استاد درس خارج حوزه علمیه در تاریخ  21/11/1400  در مرکز فقهی ائمه اطهار برگزار شد و در این نشست علمی که با حضور اساتید و فضلای حوزه علمیه برگزار شد مبنای محقق شاهرودی (ره) تحت عنوان علم عادی نظامی مورد بررسی قرار گرفت. توضیح و تبیین نظریه و سپس نقد دیدگاه مذکور توسط حجت الاسلام و المسلمین عبدی ارائه شده است که که در ادامه می‎خوانیم.

علم عادی نظامی

اگر چه اصطلاح علم عادی بسیار پیشتر از محقق شاهرودی مورد استفاده قرار می‎گرفته اما افزودن قید «نظامی»، از سوی ایشان اشعاری به استواری نظام بشری بر این علم دارد. نظام بشری آن‎چنان به «علم عادی نظامی» متکی است که فقدان «علم عادی نظامی»، زندگی مردم را با خطراتی از قبیل اخلال نظام بشری، هرج و مرج و... روبرو می‌کند.

چند نکته کلی نسبت به علم عادی نظامی قابل طرح است:

1. مبدا عزیمت «علم عادی نظامی»: نقطه شروع بحث از «علم عادی نظامی»، آن چیزی است که خاتم الفقهاء و المجتهدین شیخ انصاری(ره) در ابتدای فرائد الاصول فرموده است: فاعلم أن المكلف إذا التفت إلى حكمٍ شرعي فإما أن يحصل له الشك فيه أو القطع أو الظن‏. میتوان از نحوه ورود شیخ انصاری(ره) به علم اصول فقه به ورود از مبادی منطقی به اصول تعبیر کرد. محقق شاهرودی(ره) با ارائه مبنای «علم عادی نظامی» در حقیقت در مبادی منطقی علم اصول ورود کرده و در کنار علم وجدانی، نوع دیگری از علم را تحت عنوان «علم عادی نظامی» را در نظر می‎گیرد. این نظریه یکی از مبانی اصلی و ارکان مهم در تفکر فقهی و اجتهادی محقق شاهرودی(ره) است.
2. «علم عادی نظامی» و تعبد به ظن: اصولیون در بحث ظن، مبانی متفاوتی اتخاد کرده‎اند؛ برخی دارای رویکرد انفتاحی و برخی دیگر انسدادی هستند. محقق شاهرودی(ره) بر پایه اتخاذ مبنای «علم عادی نظامی»، رویکرد کاملا متفاوتی دارند و شاید بتوان گفت ایشان تعبد به ظن را توسط عقلا و شارع انکار می کنند. ایشان ضمن پذیرش انسداد علم وجدانی، تصریح دارند که با وجود انفتاح باب «علم عادی نظامی» در معظم فقه، بحث از انسداد بی‎معنی است.  
3. اعتبار اماره به معنی ازیاد تکوینی درجه معرفت: موضوع حجیت ظن یکی از بحث‎های مهم علم اصول است. برای تبیین و توجیه تعبد به ظن، نظریه‌های متفاوتی را ارائه شده است. برخی راه تصویب با تقریر‎های متفاوت و عده‎ای راه مصلحت سلوکیه، و برخی جعل حکم ظاهری را انکار کرده و تنها جعل معذرها و منجزها را مطرح کرده‌اند. دیگر اصولیون، مانند نائینی(ره) نیز نظریه تتمیم کشف را مطرح کرده‎اند. محقق شاهرودی(ره) معنی اعتبار شارع نسبت به امارات را ازدیاد تکوینی درجه معرفت می‌داند. مثلا امضای شارع نسبت به خبر ثقه‎ای که از وجوب صلات جمعه خبر می‎دهد، به این معنی است که در نظامات عقلائیه صورت تکوینی درجه کشف خبر ثقه را بالا برده است. اساسا ایشان منکر اعتباریات به معنی جعلی بودن است. امضای شارع به سان تاییدی است که سکون نفس و اطمینان را زیاد می‌کند و این امری تکوینی است.
4. تفاوت علم وجدانی و «علم عادی نظامی»: محقق شاهرودی(ره) علم را به وجدانی و «عادی نظامی» تقسیم می‎کند. ایشان انسداد علم وجدانی را در معظم فقه می‌پذیرد اما «علم عادی نظامی» را مفتوح الباب می‎داند. تفاوت ایندو در این است که احتمال خلاف در علم وجدانی، عقلا منتفی است اما احتمال خلاف در «علم عادی نظامی» عادتا منتفی است، هرچند به لحاظ عقلی احتمال خلاف وجود دارد. بر همین پایه «علم عادی نظامی» از ظن نیز متمایز می شود؛ زیرا احتمال خلاف حتی نسبت به بالاترین درجات ظن نیز عادتا وجود دارد.
5. انجعالی بودن حجیت و اعتبار «علم عادی نظامی»: محقق شاهرودی(ره) با نفی تعبد و جعل نسبت به «علم عادی نظامی»، سنخ اعتبار و حجیت در آن را از نوع انجعال و تکوین می‎داند. مثلا وقتی حیوان درنده‎ای طعمه‎ای را شکار می‎کند و بر آن مسلط می‎شود، انتساب ملکیت درنده نسبت به طعمه، اعتباری و جعلی نیست بلکه به صورت انجعالی و تکوین است. ایشان علم عادی نظامی را بی‎نیاز از امضا می‎داند و اساسا معنی متفاوتی از امضا و ردع شارع مطرح می‎کنند. محقق شاهرودی(ره) امضای شارع را به معنی ازدیاد درجه معرفت و سکون بیشتر نفس و مراد از عدم ردع شارع را عدم لزوم تحصیل علم وجدانی در شرع می‎داند. مثلا شارع در باب شهادات علم وجدانی را معتبر دانسته و فرموده: فاشهد بمثل هذا یعنی مانند دیدن خورشید. اما در دیگر ابواب عدم ردع به معنی این معنی است که شارع علم وجدانی را لازم ندانسته است.

اموری که در تفکرات محقق شاهرودی(ره) بر «علم عادی نظامی» مبتنی است:

1. ظواهر از آن رو که «علم عادی نظامی» به دست می‎دهند، قطعی هستند.تعارض دو ظاهر با یکدیگر به معنای تزاحم معرفتی است.
2. اعتبار روایات به دلیل «علم عادی نظامی» است. در بررسی رجالی باید «علم عادی نظامی» حاصل شود.
3. قول لغوی نیز می تواند «علم عادی نظامی» را حاصل نماید.
4. جابریت و کاسریتی که نسبت به سند روایت وجود دارد نیز بر اساس «علم عادی نظامی» به این معنی است که عمل مشهور به روایت ضعیف، سبب تحصیل «علم عادی نظامی» برای مجتهد است همچنانکه اعراض مشهور منجر به سلب «علم عادی نظامی» از روایت می‎شود.
5. با توجه به انکار اماره تعبدی در نظریه محقق شاهرودی(ره)، حکمی به عنوان حکم ظاهری در دایره امارات منتفی است و بر این پایه بحث‎هایی که مبتنی بر وجود حکم ظاهری است مانند بحث اجزاء، بدون صغری خواهد بود و اساسا در صورت کشف خطا، تبدل قطع صورت می گیرد.
6. بر اساس مبنای «علم عادی نظامی»، قیاس معروفی که بیان می‎دارد آنچه مجتهد بدان ظن دارد در حق خود و مقلدانش حجت است نیز باطل خواهد بود؛ زیرا ظن معتبر منتفی است.
7. تنها در صورتی فتوی مجتهد معتبر است که آن مجتهد کسی را نسبت به خود افقه یا محتمل الافقهیه نداند؛ در صورت وجود چنین احتمالی، «علم عادی نظامی» برای او حاصل نمی شود.
8. تعارض و تساقط نیز بر اساس مبنای ایشان دارای معنی دیگری است. تعارض و تساقط به معنی عدم حصول «علم عادی نظامی» است.
9. شهرت اگر منجر به «علم عادی نظامی» شود مورد پذیرش است.
10. محقق شاهرودی(ره) فتوی بدون حصول «علم عادی نظامی» را فتوی بدون علم می‌داند که مشمول ادله لعن فتوی بدون علم است. بنابراین مجتهد باید در تحصیل «علم عادی نظامی» خود را به سختی انداخته و اگر افقه نسبت به خود می‎شناسد مدرک سخن افقه را بررسی نماید و حتی به بحث با او بپردازد.
11. ایشان بر اساس مبنای «علم عادی نظامی» شهرت متأخرین را بهتر از شهرت قدما می‎داند. البته اصولیون دیگری نظیر وحید بهبهانی و میرزای قمی نیز متأخرین را ادقّ نظرا و اکثر تاملا می‎دانند.
12. محقق شاهرودی(ره) بر اساس نظریه «علم عادی نظامی»، تفاوتی بین مقام الزامات و التزامات و مقام کشف قائل نیست. مثلا در نظام عقلاء از صیغه افعل وجوب فهمیده می‎شود و این مربوط مقام الزامات و التزامات است اما اینکه متکلم از صیغه امر چه چیزی اراده نموده است مربوط به مقام کشف است. ایشان معتقد است که بر اساس «علم عادی نظامی» بین ایندو فرقی نیست.

خلاصه: چکیده کلام ایشان این است که برای مکلف در مواجه با حکم شرعی، یا علم وجدانی ایجاد می‎شود یا علم عادی نظامی و یا ظن یا شک.

ملاحظاتی بر مبنای محقق شاهرودی(ره)

1. فرمایش ایشان مبنی بر عدم تفاوت بین مقام الزامات و التزامات و مقام کشف، به نظر ناتمام است؛ زیرا در مقام الزامات و التزامات ظن خاص معیار است.
2. پذیرش و عمل بر اساس «علم عادی نظامی» به اندازه‎ای مشکل است که لازمه آن عدم توانایی بر افتاء است. مرحوم سید مصطفی خمینی (ره) که در درس محقق شاهرودی(ره) شرکت داشته در این‌باره می‎فرماید: فتوی دادن بر اساس «علم عادی نظامی» جز در بعضی مسائل نادر، ممکن نیست.