گزارش کرسی «ظرفیت فضای صدور احادیث در توسعه فقه اجتماعی»

کرسی ترویجی، ظرفیت فضای صدور احادیث در توسعه فقه اجتماعی، با ارائه حجت‌الاسلام والمسلمین حمید زراعت کاشانی، استاد سطوح عالی حوزه علمیه و ناقدی حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا کلاهدوزان و دبیری حجت الاسلام و المسلمین سعید فاقدی در روز چهارشنبه ۱۲ اردیبهشت، در مرکز فقهی ائمه اطهار (ع) برگزار شد.

در این جلسه ابتدا حجت الاسلام و المسلمین زراعت کاشانی، به بیان دیدگاه خود پرداخته و بعد از تبیین مساله متذکر شدند که یکی از ظرفیت‌های فقه الحدیثی که تاثیر آن در تدوین و توسعه فقه اجتماعی قابل بررسی است، فضای صدور روایات است. زیرا  ظهور عرفی کلام، ظهوری برخاسته از الفاظ و قرائن مکتنفه مقامیه آن الفاظ است. سپس اضافه نمودند که فضای صدور، اعم از شرائط سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و اقلیمی جغرافیایی و روحیات و دغدغه های مخاطبین و سائلین از معصومان علیهم السلام است؛ که این موارد بستر صدور روایت است.
در ادامه ایشان به بیان کارکرد‌های فضای صدور از جمله فهم صحیح معنای واژه‌ها ، ترکیب واژه‌ها، شناخت قضایای حقیقیه و خارجیه و شناخت روایات تقیه‌ای پرداختند .
در تعریف واژه فقه اجتماعی، ایشان بر این باورند که، فقه اجتماعی  به معنای فقه مسائل اجتماعی است. فقه مسائلی که در پی ارتباط افراد با دیگران رخ می‌دهد و قاعدتا با رویکرد اجتماعی هم استنباط می‌شود و قطعا مجموعه این مسائل با هم همسو خواهند بود.
در ادامه افزودند، پیشینه تکیه بر فضای صدور برای فهم احادیث، قدمتی به طول عمر روایات دارد، شاهد بر این ادعا روایاتی از کتاب معانی الاخبار-که مبیّن فضای صدور برخی روایات دیگر است- تا زمان فقه روایی تا برسد به فقه استنباطی که شهید اول توجه به تأثیر تغییر عادات مردم در استنباط احکام را با  چند مثال مطرح می‌کنند.

به نظر ایشان مبانی اجتهادی متعددی  موثر در استفاده از فضای صدور روایات  نقش دارند از جمله :
 -مکتب صناعت محور(عذر محور)یا قناعت محور(تجمیع ظنون)
-حجیت خبر واحد فقط در احکام یا مطلقا حتی در گزاره های تفسیری و تاریخی و...
-حجیت خبر ثقه(ثقه محوری)- حال لزوم عدل امامی بودن یا غیر آن- یا موثوق الصدوری.

در پایان به بحث حجیت تاریخ و یکسان انگاری این بحث با جبران ضعف دلالت و پاسخ به شبهات در این زمینه پرداخته شد و به نمونه‌هایی از تاثیر توجه و عدم توجه به فضای صدور در کلام فقها اشاره نمودند.

در مر حله بعد ناقد محترم حجت الاسلام علیرضا کلاهدوزان، به بیان نظرات و نقدهای خود پرداخته و بیان نمودند که:
اولا: ارتباط این مسئله به مکاتب فقهی صناعت محور و قناعت محور واضح نیست.
ثانیا: اینکه اگر فضای صدور مغیّر و یا مقید ظهور کلام باشد، عدم نقل فضای صدور موثر، مخلّ به ضابط بودن روات است لذا در مواردی که نقل نشده است به اتکا به ضبط راوی، فضا موثر نبوده که نقل نشده است.
ثالثا: تکیه بر توجه به تاریخ در فقه، با موانعی مواجه است، و باید توجه به این نکته کرد که عمده تاریخ توسط اهل سنت به دست ما رسیده است لذا ممکن است انگیز‌های سیاسی و یا مذهبی در آن دخیل باشد.

سپس ارائه دهنده در مقام دفاع از این نقد‌ها در ضمن تشریح تاثیر دو مکتب اجتهادی فوق و تاثیر آن و بیان نمونه از صاحبان مکتب صناعت محور مثل مرحوم خوئی از فضای صدور؛ متذکر شدند که : همه مکاتب فقهی از عنصرفضای صدور استفاده نموده‌اند، ولی  اخذ مکاتب اجتهادی متفاوت ، در گستره استفاده از فضای صدور تاثیر دارد. و نسبت به ضابط بودن روایت اولا با بیان نمونه ای عینی از روایات، بیان داشتند شاهد بر خلاف داریم که راوی ضابط بوده است و نقل فضا نکرده و بزرگانی که کشف فضا کرده‌اند استظهاری متفاوت از دیگران ارائه داده‌اند.
ثانیا: اینکه سیره عقلاء، نقل قرائن عمومی و فضای عمومی جامعه نبوده و این مخل به ضابط بودن نیست. نسبت به تاریخ نقل شده از اهل سنت هم باید به مبانی مرتبط با نقل گزاره ها از جمله حجیت  خبر در غیر احکام و قبول خبر غیر امامی ثقه و موثوق الصدوری بودن و ... توجه داشت البته راههایی چون شخصیت شناسی مورخ، توجه به نکاتی از جمله عدم وجود انگیزه جعل و عدم وجود گزارش‌های مخالف و ... توجه کرد.