کرسی علمی-ترویجی «فقه؛ کنترل و نظارت اجتماعی»
کرسی علمی-ترویجی «فقه؛ کنترل و نظارت اجتماعی» به همت گروه فقه جامعه و فرهنگ مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم‌السلام، با ارائه آقای دکتر سیدحسین شرف‌الدین و با نقد حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسین بستان و حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر محمدباقر ربانی و دبیری حجت‌الاسلام محسن افروغ در تاریخ 21/ 9/1401 در سالن جلسات مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم‌السلام برگزار گردید.
ارائه‌دهنده:
آقای دکتر شرف‌الدین در ابتدای ارائه خود به اهمیت مسئله نظارت اجتماعی پرداخته و فرمودند: جامعه در مقیاس افراد و گروه های اجتماعی به دو فرآیند مهم «جامعه پذیری و کنترل» نیازمند است و هیچ جامعه ای فارغ از این دو، قوام و استمرار نخواهد داشت.
عضو هیئت علمی موسسه امام خمینی(ره) سپس به مفهوم شناسی نظارت و کنترل پرداختند و این مفهوم را بدین شرح تعریف کردند که:«نوعی فشار رسمی و غیر رسمی، آشکار و پنهان، نرم و سخت، خفیف و شدید برای الزام افراد و سازمان‌ها به رعایت حداکثری قواعد و معیارها و عدم تمرد از آنها». سپس فرآیند کنترل را در سه خرده فرایند نظارت، ارزیابی و بازخوردهی مناسب مورد بررسی قرار دادند. ایشان در ادامه به بررسی نقش کنترل و نظارت در جوامع سنتی و مدرن پرداخته و به تفاوت های کنترل در جوامع سنتی و مدرن اشاره کردند.
دکتر شرف الدین در ادامه به نقش فقه در موضوع کنترل و نظارت پرداختند و بیان داشتند که فقه برای کنترل اجتماعی از عوامل درونی و بیرونی استفاده می‌کند. عوامل درونی همچون میزان دینداری، تأکید به لزوم حسابرسی، محاسبه اعمال خود، برانگیختن روح اخوت مومنانه، توجه دادن به ولایت متقابل مومنان. و عوامل بیرونی همچون نوع تعامل حکومت و سازمان های مربوطه، ضرورت اهتمام به امور مسلمین، اجرای فریضه امر به معروف و نهی از منکر، الزام به عبادات و بندگی به معنای خاص، توصیه به حفظ و تقویت همبستگی اجتماعی حول باورها و ارزش های مشترک(و اعتصموا بحیل الله جمیعا)، توصیه به تعاون و همکاری بر پایه نیکی‌ها.
ایشان در مقام آسیب شناسی فرمود متأسفانه به دلیل فقدان حکومت شیعی در طول تاریخ اسلام، بخش کنترلی و نظارتی فقه تحت عنوان عام «امر به معروف و نهی از منکر» در منابع فقهی غنای چندانی متناسب با انتظارات حاکمیتی و اقضائات حیات جمعی نیافته است. همچنین حتی بیانات حضرت علی(ع) در نهج البلاغه که در سالهای حکومتشان مطرح شده و در مقایسه با سایر ائمه(ع) زمینه بیشتری برای طرح آن یافته است؛ نیز تا آنجا که اطلاع دارم با این نگاه خوانش نشده و انعکاس فقهی برجسته‌ای نیز نیافته است.
ناقدین:
حجت‌الاسلام دکتر بستان در مقام نقد و بررسی مطالب ارائه شده فرمود: در ارائه این بحث بهتر بود که به بیان مسأله بیشتر پرداخته می شد و به صورت دقیق معلوم می شد انتظار و هدف از پرداختن به این مسئله چیست؟. آیا این بحث صرفا موضوع شناسی کنترل اجتماعی است و یا می خواهد یک مسأله از کنترل اجتماعی را مطرح کند.
ایشان در مورد دو مفهوم اصلی جامعه پذیری و نظارت اجتماعی بیان داشتند: که در نسبت دقیق این دو مفهوم، جامعه پذیری تقدم رتبی نسبت به کنترل دارد. هر چند در ارائه بدان اشاره شد اما می تواند بسط بیشتری پیدا کند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در ادامه افزود: ورود فقه در اینگونه مسائل به دو شکل است. گاهی تأثیر محتوایی دارد و در کنترل و نظارت اجتماعی محتوای فقهی به ما ارائه می کند همانند مطالبی که ارائه دهنده محترم فرمودند. اما گاهی ورود فقه عملی است و طبق تفکر و بینشی که به انسان می دهد باعث کنترل و نظارت اجتماعی می شود. یعنی زمانی که به فقه عمل شود رفتار ما را منسجم و از تخلفات جلوگیری می‌کند.
دکتر حسین بستان در پایان اشاره ای به عاملان کنترل داشته و فرمود: هرچند در ارائه به عامل ها و فاعلان کنترل اجتماعی اشاره‌ای شد مانند دولت ها و حکومت ها اما برخی از نهادها مانند نهاد خانواده در کنترل و جامعه پذیری افراد بسیار دخیل هستند.
در ادامه، حجت الاسلام دکتر محمدباقر ربانی به عنوان ناقد فرمود: فقه علاوه بر بیان هنجارها و بایدها، در مقام بیان ارزش ها هم می باشد لذا در مسئله کنترل و نظارت اجتماعی می توانیم از ارزش هایی که فقه مطرح می کند استفاده کنیم. همچنین در نگاه فقه به کنترل اجتماعی علاوه بر مولفه‌های تنبیهی، به مولفه های تشویق هم اشاراتی دارد که می توان در کنترل اجتماعی از هر دو ابزار استفاده نمود.
مدیر گروه فقه جامعه و فرهنگ مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام افزود: یکی از مسائلی که در مسئله کنترل می تواند مورد پردازش قرار بگیرد مسئله ساز و کارهای اجتماعی امربه معروف و نهی از منکر به عنوان یکی از ابزارهای کنترل اجتماعی است. آیا فقه الگوی خاصی برای اجرای امربه معروف و نهی از منکر در جامعه مدرن دارد؟ یا اینکه تفاوتی میان الگوی اجرای امربه معروف در جامعه مدرن و سنتی نیست.
در پایان ایشان بیان داشت: فرآیند ارزیابی در سه خرده فرآیند نظارت، ارزیابی و بازخوردهی مناسب، مورد ارزیابی قرار گرفت اما مناسب است تطبیقات مباحث فقهی بر این سه فرآیند مورد بررسی قرار بگیرد.