ارائه دهندگان:
حجت الاسلام دکتر محمدحسین پورامینی؛ عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
دکتر سید احمد طباطبایی؛ عضو هیات علمی دانشگاه تهران
دبیر علمی:
حجت الاسلام دکتر سید محسن قائمی؛ عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی و مدیر کارگروه حقوق بشر
پیمان عدم اشاعه جنگ‌افزارهای هسته‌ای (NPT)
پیمان عدم اشاعه جنگ‌افزارهای که هدف آن جلوگیری از گسترش جنگ‌افزارهای هسته‌ای و فناوری مربوط به آن‌ها، گسترش همکاری در استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای و پیشبرد هدف خلع سلاح هسته‌ای است. این پیمان در سال ۱۹۶۸ برای امضا گشوده شد و در سال ۱۹۷۰ لازم‌الاجرا گشت. با ۱۹۱ کشور عضو، پیمان عدم اشاعه یکی از گسترده‌ترین معاهدات بین‌المللی به شمار می‌رود.
اصول کلیدی پیمان عدم اشاعه:
پیمان عدم اشاعه بر سه ستون اصلی استوار است:
۱. عدم اشاعه: این ستون هدف اصلی پیمان است. کشورهای دارای جنگ‌افزار هسته‌ای که شامل چین، فرانسه، روسیه، بریتانیا و ایالات متحده آمریکا (پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد) می‌شوند، متعهد می‌شوند که فناوری جنگ‌افزارهای هسته‌ای را به کشورهای فاقد جنگ‌افزار هسته‌ای منتقل نکنند. در مقابل، کشورهای فاقد جنگ‌افزار هسته‌ای نیز متعهد می‌شوند که جنگ‌افزارهای هسته‌ای را توسعه ندهند یا به دست نیاورند.
۲. خلع سلاح: کشورهای دارای جنگ‌افزار هسته‌ای متعهد به پیگیری مذاکرات با حسن نیت برای خلع سلاح هسته‌ای کامل و عمومی تحت کنترل بین‌المللی مؤثر هستند. این ستون، تمایز اصلی این پیمان را از سایر توافق‌نامه‌ها نشان می‌دهد، زیرا تنها به عدم اشاعه نمی‌پردازد، بلکه هدف نهایی حذف کامل جنگ‌افزارهای هسته‌ای را نیز دنبال می‌کند.
۳. استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای: این ستون به همه کشورهای عضو (چه دارای جنگ‌افزار هسته‌ای و چه فاقد آن) حق استفاده از انرژی هسته‌ای برای مقاصد صلح‌آمیز را اعطا می‌کند. پیمان عدم اشاعه همکاری در زمینه فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز را تشویق می‌کند، مشروط بر اینکه تحت پادمان‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باشد تا اطمینان حاصل شود که این فناوری‌ها به برنامه‌های تسلیحاتی منحرف نمی‌شوند.
اهمیت و چالش‌ها:
پیمان عدم اشاعه نقش حیاتی در حفظ صلح و امنیت بین‌المللی ایفا کرده است. این معاهده به طور قابل توجهی گسترش جنگ‌افزارهای هسته‌ای را کند کرده و چارچوبی برای همکاری‌های هسته‌ای صلح‌آمیز فراهم آورده است. سیستم پادمان‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که ذیل این پیمان تعریف شده، ابزاری مهم برای تأیید تعهدات عدم اشاعه کشورها است.
با این حال، پیمان عدم اشاعه با چالش‌هایی نیز روبرو است. انتقاداتی درباره عدم پیشرفت کافی در خلع سلاح از سوی کشورهای هسته‌ای مطرح می‌شود. همچنین، مسئله خروج برخی کشورها از معاهده و نگرانی‌ها درباره برنامه‌های هسته‌ای کشورهای غیرعضو، از دیگر چالش‌ها هستند. ایران، کره شمالی و موارد دیگری در طول تاریخ معاهده، بحث‌های جدی را پیرامون پایبندی و مکانیسم‌های نظارتی این پیمان ایجاد کرده‌اند.
به طور کلی، پیمان عدم اشاعه ابزاری حیاتی و پیچیده در معماری امنیت جهانی است که با وجود نقاط قوت، همواره نیازمند توجه و تلاش مداوم برای حفظ اثربخشی خود است. کنفرانس‌های بازنگری این پیمان که هر پنج سال یک بار برگزار می‌شوند، فرصتی برای کشورهای عضو فراهم می‌کنند تا عملکرد معاهده را ارزیابی کرده و راهکارهایی برای تقویت آن بیابند.
